Στο αρχοντικό Καπαντζή ο «Βυσσινόκηπος» του Τσέχοφ

Βασιλίσσης Ολγας 108, Θεσσαλονίκη. Η διεύθυνση του περίφημου αρχοντικού Αχμέτ Καπαντζή. Ενός κομψοτεχνήματος του εκλεκτικισμού, που μυρίζει Ιστορία.

Υπήρξε κατοικία, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (το 1912), του πρίγκιπα Νικολάου, ενώ το 1917 φιλοξένησε τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, επικεφαλής της Προσωρινής (Επαναστατικής) Κυβέρνησης. Στην πορεία των χρόνων το πανέμορφο οίκημα μετετράπη σε σχολείο, στρατιωτικό αρτοποιείο, γραφείο αμερικανικής εταιρείας, στέγη Μικρασιατών προσφύγων.

Από σήμερα οι υπέροχες αίθουσες του ισογείου του μεταμορφώνονται και σε θεατρική σκηνή για να φιλοξενήσουν τον τσεχοφικό «Βυσσινόκηπο», τη νέα παράσταση της «άστεγης» πλέον Πειραματικής Σκηνής Τέχνης του Νικηφόρου Παπανδρέου. Τη σκηνοθεσία υπογράφει η Χριστίνα Χατζηβασιλείου.

Το οίκημα-κόσμημα, με την περίτεχνη στέγη, ιδιοκτησία πλέον του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, μετατρέπεται σε θεατρική σκηνή από ανάγκη. Αλλά παραδόξως η βιογραφία των Εβραίων ιδιοκτητών του (της οικογένειας Καπαντζή), που αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από την κατοικία τους στην περίφημη Συνοικία των Εξοχών, δένει γάντι με τη βιογραφία των τσεχοφικών ηρώων που εγκαταλείπουν εξίσου ακούσια την αγαπημένη τους ιδιοκτησία με τον ομορφότερο βυσσινόκηπο. Παραδόξως η ιστορία του κτίσματος δένει και με τις περιπέτειες της Πειραματικής Σκηνής Τέχνης του Νικηφόρου Παπανδρέου, που, λόγω κρίσης, εξωθήθηκε να εγκαταλείψει το θεάτρο «Αμαλία».

Από μηχανής θεός

Πριν από ένα χρόνο, εξαιτίας της διακοπής των επιχορηγήσεων, ο Ν. Παπανδρέου ανακοίνωσε την αναστολή της λειτουργίας της Πειραματικής Σκηνής Τέχνης. «Δεν ήταν διαμαρτυρία. Ποιος να διαμαρτυρηθεί όταν γύρω του υπάρχει τέτοια εξαθλίωση και άνθρωποι κοιμούνται στα πεζοδρόμια; Ανακοινώσαμε απλώς ότι δεν αντέχουμε άλλο, λόγω της οικονομικής ασφυξίας», μας είπε ο κ. Παπανδρέου.

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης όμως εμφανίστηκε ξαφνικά ως από μηχανής θεός. «Αποφάσισε να μας ενισχύσει οικονομικά. Ετσι, κρατήσαμε το "Αμαλία" για ακόμη ένα χρόνο. Φέτος, που τα λεφτά τέλειωσαν, το εγκαταλείψαμε. Κι αποφασίσαμε να συνεχίσουμε με σποραδικές εμφανίσεις σε διάφορους χώρους, μετατρέποντας την απώλεια σε καλλιτεχνική επιλογή, την έλλειψη σε δημιουργία».

Ο άστεγος και νομαδικός πλέον θίασος δοκιμάστηκε με επιτυχία κατ' αρχάς στη «Χρυσή Πόλη», μια παράσταση-ντοκιμαντέρ που βασιζόταν στην ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης κι εκτυλισσόταν στην αποβάθρα του παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού της Θεσσαλονίκης. Στα βαγόνια του φορτώνονταν για να μην ξαναγυρίσουν ποτέ πίσω οι Εβραίοι της πόλης. «Ηταν μια συγκλονιστική εμπειρία», σχολιάζει σήμερα ο σκηνοθέτης και πανεπιστημιακός.

Την ίδια συγκίνηση και βιωματική δύναμη αναζήτησε μαζί με τη σκηνοθέτρια της παράστασης και για τον Τσέχοφ, αποφασίζοντας να τον μεταφέρουν στο σήμερα. Γιατί και το «σήμερα» δεν είναι ασφαλώς τυχαίο: «Ο "Βυσσινόκηπος" είναι το έργο ενός αποχαιρετισμού. Ενός τέλους εποχής. Ο πανέμορφος βυσσινόκηπος θα βγει στο σφυρί, ο κόσμος αλλάζει, η χρεοκοπία έρχεται, οι άνθρωποι πασχίζουν για λίγη ευτυχία».

Υστερα από αναζήτηση κατέληξαν στην περίφημη έπαυλη του 19ου αιώνα, η οποία συμπίπτει απόλυτα με την εποχή του θεατρικού έργου - κι ως εκ τούτου την αναβιώνει ιδανικά. Η παράσταση δεν φιλοξενείται απλώς στη βίλα Καπαντζή. Σχεδιάστηκε από την πρώτη ώς την τελευταία σκηνή για τους χώρους του παλιού αρχοντικού.

«Αποφασίσαμε όμως να περιοριστούμε στη σάλα και να χρησιμοποιήσουμε τα δωμάτια που βρίσκονται περιμετρικά της. Το μειονέκτημα είναι ότι χωράνε μόνο 45 άτομα. Είναι οικονομικά ασύμφορο, αλλά καλλιτεχνικά εξαιρετικά ενδιαφέρον. Αν ο καιρός ήταν καλός, θα παίζαμε και στον υπέροχο κήπο», λέει ο Ν. Παπανδρέου με ενθουσιασμό.

Τα μέλη της ζάπλουτης οικογένειας Καπαντζή, παρότι Ντολμέδες (Εβραίοι που εξισλαμίστηκαν), στην ανταλλαγή των πληθυσμών πίστεψαν ότι ως Εβραίοι δεν θα ξεριζώνονταν. Τελικά, τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν το αρχοντικό τους και να πάνε στην Κωνσταντινούπολη. «Η έννοια απώλεια, με άλλα λόγια, λειτουργεί σε τρία επίπεδα στη βίλα Καπαντζή. Στα μέλη της εξόριστης εβραϊκής οικογένειας, στους ήρωες του Τσέχοφ, αλλά και σε εμάς που μείναμε επίσης άστεγοι».

Οι θεατές της παράστασης του «κύκνειου άσματος» του Τσέχοφ συναντώνται με ένα από τα κτηριακά μνημεία της σύγχρονης Ιστορίας, που ως στέγη του ΜΙΕΤ τα τελευταία χρόνια έχει φιλοξενήσει αρκετές εικαστικές εκθέσεις.

Για την ιστορία, το αρχοντικό μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οπότε στέγασε προσφυγικές οικογένειες, φιλοξένησε την αμερικανική εταιρεία Foundation, που πραγματοποίησε εγγειοβελτιωτικά έργα στη Μακεδονία, και κατόπιν το ιστορικό Ε' Γυμνάσιο Αρρένων. Το 1940 το κτίσμα επιτάχθηκε από το Στρατό και μετεβλήθη σε στρατιωτικό αρτοποιείο, ενώ κατά τη διάρκεια της Κατοχής επιτάχθηκε από τις γερμανικές αρχές. Μετά την απελευθέρωση και έως το 1945 εγκαταστάθηκαν σε αυτό οι βρετανικές στρατιωτικές αρχές. Κι η ιστορία του ακόμη γράφεται.