Από το πρόγραμμα της παράστασης

Ανάμεσα στα «δύσκολα» έργα του Σαίξπηρ, το δημοφιλέστερο, σε σκηνικές παρουσιάσεις, μετά τον Άμλετ, ο Έμπορος της Βενετίας, ανθίσταται σε κάθε προσπάθεια ειδολογικού προσδιορισμού, αφού δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ούτε ως τραγωδία ή κωμωδία ούτε, βέβαια, ως ιστορικό ή ρομαντικό δράμα – κατηγορίες με βάση τις οποίες ταξινομείται συνήθως η παραγωγή του μεγάλου δραματουργού. Έτσι, κατά καιρούς, έχουν υιοθετηθεί ασαφείς ή παραπλανητικοί όροι, όπως «πικρή κωμωδία» ή «προβληματικό δράμα». Αυτή όμως η απροσδιοριστία, παρά τα ερμηνευτικά ερωτήματα που προκαλεί, συνιστά την κύρια γοητεία του έργου. Και δεν είναι τόσο η πρόσμιξη έντονα δραματικών με έκδηλα κωμικά στοιχεία – μια δραματουργική ιδιοτυπία παρούσα και σε άλλα δημιουργήματα αυτού του πρωτεϊκού ποιητή – που προβληματίζει, όσο η ακύρωση κάθε απόπειρας να αναγνωρισθεί η μεταξύ τους διαχωριστική γραμμή: δραματικές καταστάσεις υπονομεύονται από μια λανθάνουσα κωμική φλέβα, ενώ κύρια πρόσωπα, σε στιγμές σπαραχτικών εκρήξεων, σχεδόν εγγίζουν τα όρια του γελοίου.

Εξάλλου, και στο μυθοπλαστικό επίπεδο, αιφνιδιάζει ο συνδυασμός δύο ετερόκλητων, σχεδόν αλληλοαποκλειόμενων, επιλογών: ένα καθαρά κοινωνικό, ιδιαίτερα επίκαιρο και σήμερα, θέμα, ενταγμένο σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον και παρουσιασμένο με σκληρές συγκρούσεις και απροσδόκητες ανατροπές, συνυπάρχει, σε διάπλοκη, όχι παράλληλη, πραγμάτευση, με μια εντελώς παραμυθική στην αναγωγή της ερωτική ιστορία, με όλες τις χαριτωμένες διακυμάνσεις και τους ρομαντικούς μετεωρισμούς. Αυτή ακριβώς η τολμηρή σύνθεση ασύμβατων στοιχείων έχει διοχετευθεί και στη διαγραφή των χαρακτήρων, που επίσης διατηρούν, σε όλη τη διάρκεια της δράσης, μια κρυπτική σχεδόν αμφισημία, όπως την αποτυπώνουν τα αδιευκρίνιστα κίνητρα των πράξεων και οι αντιφατικές συμπεριφορές τους. Αυτό όμως το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό περιβάλλει τα πρόσωπα με μια γοητεία άκρως ερεθιστική και για τους ερμηνευτές. Κατά περίεργο τρόπο, όλα αυτά τα δυσανάγνωστα σημεία, ενσωματωμένα σε μια δραματουργική αλληλουχία μοναδικής ποικιλίας, με εναλλαγές ρυθμών και τόνων, περιέχονται σε ένα κείμενο εξαιρετικής διαύγειας και ευγλωττίας, με διάσπαρτα ποιητικά χρώματα και διάχυτη μια ειρωνεία, που το καθιστά απροσδόκητα σύγχρονο.

Όπως σύγχρονο είναι, εξάλλου, και το κεντρικό θέμα του έργου, συγκεκριμένα το πρόβλημα της εθνικοθρησκευτικής ετερότητας με όλα τα παρεπόμενα του ρατσισμού, που αντιμετωπίζεται όμως με τόσο ευδιάκριτη απόσταση, ώστε δεν αποκαλύπτεται ποια θέση κρατά ο δημιουργός, παρόλο που έγραφε σε μια περίοδο απροκάλυπτα εχθρική απέναντι σε ορισμένους ξένους, όπως οι Εβραίοι. Έτσι, αφήνεται περιθώριο ελευθερίας για μια ερμηνευτική προσέγγιση η οποία, παρακάμπτοντας τα «ιστορικά» συμφραζόμενα, μπορεί να ανιχνεύσει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής, που δοκιμάζεται κάτω από την ανελέητη κοινωνική υποκρισία ως το σημείο να οδηγηθεί ένας φιλήσυχος επαγγελματίας στο φόνο –οπότε υποχωρεί κανείς στον πειρασμό να εξηγήσει, χωρίς και να δικαιώσει, αυτή την ακραία συμπεριφορά ή και να τοποθετήσει τη δράση σε ένα υγρό και γκρίζο τοπίο, που κατοικείται από αλλοπρόσαλλα πρόσωπα και απειλητικά προσωπεία.

ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ