Ποιητική ανατροπή του πολιτικού θεάτρου

Τα μάτια στραμμένα στη Θεσσαλονίκη. Εναν πολύ σημαντικό καλλιτέχνη της Γαλλίας, ηθοποιό, σκηνοθέτη και συγγραφέα με ολιστική προσέγγιση και ριζικά νέα πρόταση για τη σκηνική γλώσσα, τον Ζοέλ Πομερά, ανεβάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα η Πειραματική και τριαντάχρονη πια Σκηνή της «Τέχνης» του Νικηφόρου Παπανδρέου.

Και ο Γιάννης Λεοντάρης, από τη θέση του μεταφραστή και σκηνοθέτη, αναλαμβάνει την υποχρέωση να διδάξει στο ελληνικό κοινό το προσωπικό και ιδιόμορφο σκηνικό του ιδίωμα, που παρά τις δυσκολίες γοητεύει σαν συνομιλία δύο «κειμένων»: από τη μια, του προφορικού, «κοινού λόγου» της ανθρώπινης μικρο-ιστορίας. Και από την άλλη, του λόγου της μακρο-ιστορίας, της υπερδομής που περιγράφει και σχηματοποιεί τη συλλογική διαδρομή.Εκεί, στο ενδιάμεσο, κινείται και γράφει ο Πομερά χωρίς να φιλοδοξεί να γίνει εξονυχιστικός, περιγραφικός ή ερμηνευτικός. Ο πολιτικός συγγραφέας και ο ποιητής συναντιούνται στο ίδιο πρόσωπο. Ανάλογα με τη σκοπιά που βλέπει κανείς, οι «Εμποροι» αποτελούν ένα κείμενο για την ανθρώπινη μοίρα, μεταφυσική και πολιτική πραγματεία, δοκίμιο για το ανθρώπινο πρόσωπο πίσω, μέσα και πάνω από την ιστορία. Και πού βρίσκεται σε όλα αυτά η ποίηση; Στο ότι τίποτα από όλα αυτά δεν υπάρχει αυτούσιο στο ίδιο το κείμενο των «Εμπόρων». Το έργο του Πομερά περιέχει μόνο ένα ψέλλισμα και μερικά αποσιωπητικά. Χωρίς να μιλάει, δείχνει.

Δείχνει την ιστορία ενός ομίλου εργατών σε εργοστάσιο παραγωγής ύποπτων όπλων μαζικής καταστροφής, συγκάτοικων σε ένα μπλοκ εργατικών πολυκατοικιών. Δείχνει μαζί την ιστορία μιας εξαθλιωμένης, αλαφροΐσκιωτης κοπέλας, που συνομιλεί με τους νεκρούς γονείς της και με το μέλλον. Και δείχνει μαζί με αυτά τους κώδικες που ακολουθεί το μοντέλο της «αστικής» προόδου, την ιστορία διαστρέβλωσης του εργατικού κινήματος.

Δείχνει ότι στο μπλοκ πολυκατοικιών οι εργάτες έχουν απολέσει τη φυγή προς το υπερβατικό, όπως και τη σωματική επαφή τους με το φυσικό. Λίγοι γνωρίζουν τι παράγει το εργοστάσιο στο οποίο δουλεύουν και λιγότεροι βλέπουν πάνω τους τις επιπτώσεις από την επαφή με τα χημικά. Η εργασία έχει κάνει την κίνησή τους να μοιάζει με σειρά σπασμών και ο φόβος της ανεργίας έχει συσπειρώσει τη συνείδησή τους σε μια συλλογική αφασία. Τα σώματα των εργατών αποτελούν έτσι την πρώτη ύλη του εργοστασίου και το τελικό προϊόν του. Οι έμποροι ταυτίζονται εδώ με τα εμπορεύματα.

Είναι αξιοθαύμαστη η σκηνική εικόνα που συνθέτει ο Λεοντάρης, ακολουθώντας τους κώδικες του Πομερά. Μια εντελής πρόταση στην παράδοση του πολιτικού θεάτρου συναντά την ποιητική ανατροπή του ρεαλισμού. Στο κέντρο το πρόσωπο της Αφηγήτριας, προκείμενο και υπερκείμενο, μηχανή και μηχανισμός, μοχλός και γρανάζι της ιστορίας. Στην πορεία όμως τα πάντα απογειώνονται σε ένα κόσμο ολοένα και περισσότερο αόριστο, θα έλεγε κανείς σχεδόν μαγικό. Καταλήγουμε έτσι στον πυρήνα μιας αλλόκοτης και αλλοπαρμένης ιστορίας, σε ένα «θρύλο», όπου η τρελή και σοφή μάνα θα σκοτώσει το παιδί της για να σώσει την κοινότητα.

Ο ηχητικός σχεδιασμός και η λιτή εικαστική εγκατάσταση του σκηνοθέτη συμμετέχουν ενεργά στη σκηνοθεσία του. Καθώς η οθόνη της τηλεόρασης προβάλλει και μεγεθύνει την υπερκινητική αφασία των εργατών του εργοστασίου, στον χώρο απλώνεται η αίσθηση της καφκικής ναυτίας. Για κάποιο λόγο έρχεται στον νου το «Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου, η δική του παρακαταθήκη.

Σε πρώτο πλάνο υπάρχει βέβαια η παρουσία της σπουδαίας Εφης Σταμούλη. Μια αφήγηση ηθελημένα σπασμωδική, τραγικά ανήμπορη να μεταδώσει κάτι πέρα από την ιστορία της. Και όμως εμπλουτισμένη με τη μυθική ικανότητα να βλέπει και να δείχνει μέσα στο βαθύ πηγάδι. Από πίσω η ομάδα των άλλων ηθοποιών (Νανά Παπαγαβριήλ, Νίκος Λύτρας, Μαριέττα Σπηλιοπούλου, Μομώ Βλάχου, Δημήτρης Βάρκας, Ελένη Βλαχοπούλου, Κυριάκος Δανιηλίδης), στη μιμική ανάδειξη της ίδιας ιστορίας και την αναπαράσταση του κοινού μυστικού τόπου.

Δεν χρειάζονται άλλα λόγια: την παράσταση της «Τέχνης» πρέπει να τη δουν όσο το δυνατόν περισσότεροι. Οταν μιλάμε για ανανέωση, για γόνιμο διάλογο με τα νέα εκφραστικά μέσα στο θέατρό μας, εννοούμε κάτι σαν αυτό που είδαμε στο «Αμαλία».