Η παράσταση ως γραφή

Δεν είναι η πρώτη φορά που η Πειραματική Σκηνή της Τέχνης μεριμνά για την εξοικείωση του κοινού της με τη σύγχρονη, διεθνή δραματουργία και, αναμφίβολα,  αυτή η πτυχή της δράσης της είναι για τους Θεσσαλονικείς από τις πιο ευπρόσδεκτες. Την τρέχουσα σεζόν, με την παράστασή της "Οι έμποροι", μας συστήνει τον Ζοέλ Πομμερά, Γάλλο συγγραφέα γνωστό στη χώρα του για την ιδιότυπη γραφή του, αλλά και τον ξεχωριστό τρόπο δουλειάς του.
Ο Πομμερά προάγει, θα λέγαμε, ένα είδος ολικού θεάτρου: ο ίδιος είναι ο αποκλειστικός σκηνοθέτης των έργων του, τα οποία και ανεβάζει με τον δικό του θίασο, σταθερά, από το 1990 μέχρι σήμερα. Στο σύμπαν του εν λόγω συγγραφέα-πολυδημιουργού, που με τις πρακτικές του επιδιώκει εμφανώς τον πλήρη έλεγχο στις συνθήκες παραγωγής του θεάματος, η έννοια της γραφής μοιάζει να διευρύνεται και να ολοκληρώνεται μόνο επάνω στη σκηνή. Ποτέ δεν είναι έτοιμο το κείμενο στην αρχή των δοκιμών, ομολογεί ο Πομμερά, αλλά παίρνει το σχήμα του σταδιακά, μέσα από τη δουλειά με και πάνω στους ηθοποιούς, οι οποίοι διδάσκονται να συμβιώνουν με τις λέξεις και όχι να τις υποδύονται.
Γι' αυτό και αποδεικνύεται εν προκειμένω ατελέσφορο να σχολιάσει κανείς το έργο χωριστά από την παράστασή του: πρόκειται στην πραγματικότητα για προϊόν σύνθετο, αλλά και ενιαίο, συμμιγές και την ίδια στιγμή ολοπαγές. Θα μπορούσαμε ενδεχομένως να μιλήσουμε για έναν σύγχρονο auteur του θεάτρου και, αν πρέπει κάπου να εστιάσουμε, είναι λιγότερο στις καθαυτές θεματικές του και περισσότερο στους ανοίκεια οικείους κόσμους που επινοεί.

Η ΕΡΓΑΣΙΑ, ΒΑΣΑΝΟΣ ΚΑΙ ΑΓΑΘΟ
Όσον αφορά τη μυθοπλασία, "Οι έμποροι" είναι η ιστορία μιας ανθρώπινης μικροκοινότητας (συγγενείς, φίλοι, γείτονες), που βιοπορίζεται σχεδόν σύσσωμη από την εργασία της στο εργοστάσιο όπλων της περιοχής. Κατά παράξενο τρόπο, οι φιγούρες παραμένουν ανώνυμες, αινιγματικές, διαφεύγουσες, όσο και αν φαινομενικά πρόκειται για συνηθισμένους ανθρώπους. Οι κοινωνικές, διαπροσωπικές και ψυχικές ισορροπίες, ούτως ή άλλως εύθραυστες, θα ανατραπούν πια εντελώς όταν μια έκρηξη σκοτώσει δεκάδες εργαζόμενους και το εργοστάσιο κλείσει, αφήνοντας πίσω του απόγνωση και ανέργους. Δύο παρουσίες αναδύονται εντονότερα μέσα σε αυτόν τον δυσοίωνο χωροχρόνο: η αφηγήτρια, υπό το πρίσμα της οποίας παρακολουθούμε τα γεγονότα, και η φίλη της, μια ασταθής, αλαφροΐσκιωτη νεόφτωχη, η μόνη που δεν κατάφερε ποτέ της να προσληφθεί στο εργοστάσιο. Συνομιλεί όμως με τους νεκρούς, ανακαλύπτει παντού σωσίες και φτάνει να τελέσει μια τρομερή ανθρωποθυσία στον βωμό της εργασίας. Ένας πόλεμος εν τη γενέσει του, μια ανεξήγητη εγκυμοσύνη και μια κοπέλα κατά συρροήν δολοφόνος αποτελούν μερικές ακόμη ψηφίδες μιας αλλόκοτης πραγματικότητας, που (από;)συντίθεται κομμάτι κομμάτι για να καταλήξει οριστικά ασαφής.
Και ενώ σε πρώτο επίπεδο το έργο είναι ένα κοινωνιολογικό και πολιτικό σχόλιο για την αξία και την ηθική της εργασίας - και από την  άποψη αυτή ζοφερά ρεαλιστικό -, στην πίσω του πλευρά εκκολάπτεται κάτι ομιχλώδες, κάτι υποδόρια απειλητικό, μια καθημερινότητα που λοξοδρομεί αναπάντεχα προς το υπερφυσικό, το παράλογο και τον εφιάλτη. Αυτά ακριβώς είναι και τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής, μοιάζει να λέει ο Πομμερά, και συγχρόνως οι διέξοδοι μιας ανθρωπότητας που η εξουσία την αναγκάζει να τρέφεται - κυριολεκτικά - με ό,τι τη σκοτώνει. Ο προβληματισμός δεν είναι βέβαια καινούργιος, η προσέγγιση όμως έχει ενδιαφέρον: δεν κραυγάζει το μήνυμά του ο συγγραφέας, δεν στρατεύεται ούτε γνωμοδοτεί, μόνο περι-γράφει το νεοτραγικό, ενώ όσα υπαινίσσεται φαντάζουν ακόμα πιο τερατώδη από όσα λέει.

ΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ΜΕ ΤΗ ΣΚΗΝΗ
Δεδομένης της μονοαφηγηματικής φύσης του έργου και της παντελούς απουσίας διαλόγων, εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος για τη θεατρικότητά του. "Αυτή που βλέπετε εκεί είμαι εγώ" δηλώνει όμως εξαρχής η αφηγήτρια και έτσι το κείμενο κατακυρώνεται απευθείας στη σκηνή. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για υλικό διπλό, με πρόσοψη τον λόγο και πίσω όψη βουβές, δρώσες εικόνες, οι οποίες ωστόσο όχι μόνο δεν είναι δευτερεύουσες, αλλά πυκνώνουν το κείμενο, πολλαπλασιάζουν τις σημασίες του και θέτουν εμμέσως το ζήτημα της αποσπασματικής αλήθειας, της οπτικής γωνίας και της σχέσης τους με το αντικειμενικό γεγονός.
Τη μύησή μας στο ιδιαίτερο αυτό θέατρο αναλαμβάνει ο Γιάννης Λεοντάρης, επιχειρώντας "να εφαρμόσει με πιστότητα και ακρίβεια τις γενικές αρχές του Πομμερά", όπως αναφέρει στο πρόγραμμα των "Εμπόρων". Και το καταφέρνει, αποφεύγοντας ερμηνευτικές μετατοπίσεις, πρωτοτυπίες και παρεμβάσεις, αφού στην ουσία ανασκηνοθετεί μια παράσταση, ή καλύτερα μια ήδη σκηνοθετημένη γραφή. Η διακριτική αυτή στάση ενδείκνυται απολύτως για την πρώτη επαφή του Έλληνα θεατή με τον δημιουργό Πομμερά, μολονότι θα είχε ενδιαφέρον να δούμε τί θα μπορούσε να κάνει ένας σκηνοθέτης με αποκλειστικό οδηγό το κείμενο και όχι τις παραστάσεις του συγγραφέα. Αλλά αυτό σε δεύτερη φάση.
Προς το παρόν, ο Λεοντάρης παρέχει αξιόπιστα υποστηρίγματα στο γαλλικό πρωτότυπο, μεταξύ των οποίων μια μετάφραση με γερά κρατήματα, μια λιτή σκηνική οργάνωση δύο επιπέδων και μια σειρά έξυπνων υπο-χώρων πάνω και κάτω από τη σκοτεινή σκηνή (σκηνικά: Μαρία Καβαλιώτη). Επίσης, μια ανησυχητική ατμόσφαιρα και μια ενισχυμένη κρυφοκινηματογραφική διάσταση, στο πλαίσιο της οποίας, έννοιες όπως οθόνη, κάμερα, πλάνο, κάδρο, ζουμ σχολιάζουν και σχολιάζονται σκηνοθετικά με ποικίλους τρόπους.
Οι Παπαγαβριήλ, Λύτρας, Σπηλιοπούλου, Βλάχου, Δανιηλίδης, Βάρκας, Βλαχοπούλου ζωντανεύουν υποβλητικό τον αμίλητο θίασο, που μοιάζει να αναδύεται από τις λέξεις, σαν τραγικός χορός σκιών, με κορυφαία την Αφηγήτρια. Την υποδύεται η Έφη Σταμούλη, με έναν έξοχο τόνο παραξενεμένης διαύγειας, η οποία ταιριάζει γάντι στον μοναδικό φωνήεντα ρόλο του έργου. Μιλώντας τον ρυθμικό, σπειροειδή και επαναληπτικό λόγο του Πομμερά, που θυμίζει έντονα την πρόζα του Μπέρνχαρντ, η ηθοποιός αποκαλύπτει ανάσες και χροιές καινούργιες (παρόλο που την παρακολουθούμε χρόνια), μαζί και μια οξυδερκή διερμήνευση της κειμενικής υφοδομής και στίξης.
Μια παράσταση που αξίζει να δει κανείς για τη διαφορετικότητά της, αλλά οπωσδήποτε όχι μόνο γι' αυτήν.